Solunum Hastalıkları

Bazı kişisel ve çevresel risk faktörlerine sahip olan kişilerde astım görülme olasılığı artmış olabilir. Kalıtım (genetik yapı, irsiyet) bireyin kendisine ve ailesine ait olan önemli bir risk faktörüdür. Çevremizde bulunan ve sık karşılaştığımız bazı etkenler, genetik olarak yatkın olan kişilerde astımın ortaya çıkmasında ve hastalığın ağırlığı üzerinde önemli rol oynarlar.

Astım hastalarında hava yollarının duvarları iltihap nedeniyle şiş, ödemli ve uyaranlara karşı aşırı hassastır. Dıştan gelen bazı uyaranlara tepki olarak hastaların hava yolları daralır ve havanın akciğerlere girip çıkması engellenir. Sonuç olarak öksürük, nefes darlığı, göğüste sıkışma hissi ve hışıltılı solunum gibi belirtiler ortaya çıkar. Astım belirtilerinin şiddeti kişiden kişiye ve aynı kişide zamanla değişebilir.

Astım belirtileri tekrarlayıcı olup nöbetler şeklindedir ve genellikle geceleri veya sabahın erken saatlerinde ortaya çıkar. Hastaların olmayan yakınmalarının ortaya çıkması veya mevcut yakınmaların artması; astım krizi (atak) olarak tanımlanır. Ataklar (krizler) arasında hastalar kendilerini iyi hissederler.

Bazı çevresel etkenler astımlı hastalarda nefes darlığı, öksürük ve hışıltılı solunum gibi belirtilerin tekrar ortaya çıkmasına veya artmasına neden olabilir. Bu etkenlere tetikleyiciler denir. Ev tozları, polenler ve küf mantarları gibi alerjenler, sigara dumanı, iş yeri ortamında bulunan uyaranlar ve bazı ilaçlar ile birlikte ev içi veya dışı hava kirliliği tetikleyici faktörlere örnek olarak verilebilir. Astımlı hastaların bir kısmında evcil hayvanlara karşı alerji vardır. Hastalar kendilerini rahatsız eden bu tetikleyici etkenleri iyi bilmeli ve mümkün olduğunca bunlardan uzak durmalıdır. Tekrarlayan solunum yolu enfeksiyonları hastalarda astım ataklarını tetikleyebilir, basit bir grip nefes darlığına yol açabilir. Astım hastalarının yakınmaları genellikle kış aylarında artar.

Stres ve gerginlik yaratan durumlar, huzursuzluk ve sinirlenme gibi psikolojik faktörler de astım belirtilerinin ortaya çıkmasına veya artmasına yol açabilir.

Astım hastaları spor yapabilirler; ancak egzersiz öncesi ısınma hareketlerinin yapılması, soğuk havalarda egzersiz yaparken maske takılması ve egzersize başlamadan 15 dakika önce hızlı etkili nefes açıcı inhaler kullanılması daha rahat egzersiz yapılmasına olanak sağlar.

Tüm astım hastaları alerjik değildir veya alerjisi olan herkeste astım ortaya çıkmaz. Ancak alerjenler bazı duyarlı bireylerde astım belirtilerinin ortaya çıkmasına veya hastalığın şiddetlenmesine neden olabilir. Polenler, ev tozu akarları, küf mantarları, hamamböceği, hayvan tüyleri ve bazı besinler sık karşılaşılan alerjenlerdendir.

Hastaların doktora gitmesine neden olan yakınmaları ve hastalardan alınan detaylı öykü; astım tanısının ilk basamağını oluşturmaktadır. Astım hastalarının şikayetlerinin olmadığı veya tüm muayene bulgularının normal olduğu dönemler olduğunu unutmamak gerekir. Hastalığın hem tanısı hem de takibinde kullanılan en önemli tetkik; ilaçlı ve ilaçsız olarak yapılan solunum fonksiyon testleridir.

Astım, doğru tedavi ile kontrol altına alınabilir; ancak kontrol altına alınmayan astım, hastaların günlük aktivitelerini ciddi olarak kısıtlayabilir. Bu nedenle tedavide en önemli faktörler ilaçların düzenli kullanılması ve doktor kontrolüdür.

Astım tedavisinde kullanılan ilaçlar, hava yollarındaki mikrobik olmayan iltihabı ve buna bağlı olarak ortaya çıkan hava yolu darlığını giderirler.

Tedavinin temel ilaçları; kontrol edici (iltihabı azaltıcı) ilaçlar olarak adlandırılır. Steroidler (kortizon içeren ilaçlar), lökotrien sistemini etkileyen ilaçlar, uzun etkili beta agonistler, teofilin ve anti-IgE kontrol edici ilaçlar grubunda yer almaktadır. Bu ilaçlar uzun dönemde düzenli kullanıldıklarında etkilerini gösterebilirler. Bu nedenle hastalar yakınmaları olmasa bile bu grup ilaçları düzenli kullanmalıdırlar.

Uzun etkili beta agonistler tek başlarına kullanımları halinde astım şikayetlerini giderebilir ancak altta yatan iltihabın fark edilmesine engel olabilirler. Bu grup ilaçlar astım tedavisinde mutlaka kontrol edici ilaçlar ile (kortizon gibi) birlikte kullanılmalıdırlar.

Kısa etkili beta agonistler, antikolinerjikler ve teofilin gibi ilaçlar ise hızlı etki gösterirler. Bu grup ilaçlar nefes açıcı (hava yolarındaki darlığı azaltan) ilaçlar olarak adlandırılırlar. Bu ilaçlar hastalığın şiddetine göre düzenli veya sadece gerektiğinde kullanılır.

Astım tedavisinde yer alan ilaçların çoğu inhalasyon yolu ile kullanılmaktadır ve doğrudan hasta olan bölgeye yani hava yollarına giderler. Bu nedenle inhalasyon cihazlarının doğru şekilde kullanılması ve kortizon içeren ilaçların kullanımından sonra ağzın su ile çalkalanıp tükürülmesi hem tedavi etkinliğinin artmasında hem de olası yan etkilerin azaltılmasında çok önemlidir.

Astım ilaçları bağımlılık yapmaz veya uzun süreli kullanımında ilaçlara karşı bağışıklık gelişmez, iştah açıcı veya kilo aldırıcı etkileri yoktur.

Hastalardaki temel yakınmalar kronik öksürük, balgam çıkarma ve giderek artan nefes darlığıdır. Öksürük ve balgam çıkarma genellikle ilk olarak ortaya çıkan yakınmalardır ve sabahları daha fazladır.

Başlangıçta hareket sırasında olan nefes darlığı yıllar içinde yavaş yavaş artar ve kısa mesafeli yürüyüşlerde, giyinme, konuşma ve hatta istirahat sırasında bile ortaya çıkabilir. Hastalığın ilerleyen dönemlerinde KOAH kalp problemlerine de yol açabilmektedir.

KOAH için en önemli risk faktörü sigara içimidir. Nargile, pipo ve puro gibi tütün tüketimi ile birlikte pasif olarak sigara dumanına maruz kalınması da KOAH gelişimine neden olabilir.

Tütün ve tütün ürünleri dışında odun, kömür veya tezeğin kapalı ortamlarda ısınma ya da yemek pişirme amacıyla kullanılması, iş yeri ortamındaki toz, duman ve zararlı gazlara maruz kalmak KOAH gelişimi için önemli risk faktörleridir.

Kömür ve metal işçiliği, tahıl ve tekstil işçiliği, çimento, odun ve kağıt üretiminde çalışanlarda KOAH görülme olasılığı daha fazladır.

Erken tanı, KOAH’ta hastalığın gidişatını etkileyen en önemli faktörlerden biridir; ancak hastaların birçoğu kendisinde bu hastalığın olduğunun farkında değildir. 20 yıldan uzun bir süredir sigara içen veya diğer risk faktörlerine sahip olan kişilerde öksürük ve balgam çıkarma ile birlikte nefes darlığı şikayetlerinin olması kişide KOAH olma ihtimalini akla getirmelidir.

Tanıda, bireylerin mesleki detaylarını da içeren öyküleri alındıktan sonra muayeneleri ve laboratuvar tetkikleri yapılır. Solunum fonksiyon testleri (üfleme testi, nefes testi) tanının doğrulanmasında çok önemlidir. Bu testler tanı koymak dışında hastalığın şiddetinin belirlenmesi ve hastalık seyrinin takip edilmesi amacıyla da kullanılır.

KOAH tedavisinin ilk ve en önemli basamağı sigaranın bırakılmasıdır; çünkü sigaranın bırakılması hastalığın ilerlemesini azaltan en önemli faktördür. Sigaranın bırakılmasından başka diğer çevresel ve mesleki hava kirliliğini önleyecek tedbirlerin alınması da tedavi başarısını arttıran önemli unsurlardır.

İlaç tedavisinde iki grup vardır; bunlar inhalasyon yoluyla kullanılan steroidler (kortizon) ve nefes açıcı ilaçlardır.

Nefes açıcı ilaçlar hava yollarını genişleterek nefes darlığını azaltırlar. Üç grup nefes açıcı ilaç bulunmaktadır. Bunlar salbutamol, terbutalin, salmeterol, formoterol ve indakaterol adı verilen beta agonist ilaçlar; ipratropium, tiotropium ve glikopironyum adı verilen antikolinerjik ilaçlar ve teofilindir.

Steroidler (kortizon) daha ağır hastalarda solunum yollarındaki mikrobik olmayan iltihabı azaltmak amacıyla kullanılmaktadır. Steroid içeren ilaçlar inhalasyon yoluyla alındıklarında sıklıkla ses kısıklığı ve ağız içinde mantar enfeksiyonu gibi yan etkilere yol açabilirler. İlaç kullanıldıktan sonra ağzın bir bardak su ile çalkalanması ve tükürülmesi bu yan etkileri en aza indirir.

KOAH’ta sıklıkla hastaların mevcut yakınmalarının arttığı ve genellikle evde ya da hastanede bakım ve tedavi gerektiren dönemler (ataklar, alevlenmeler) gözlenir. Enfeksiyonlar atakların en sık nedenidir.

İlaç tedavisi dışında grip ve zatürre aşıları, solunumsal rehabilitasyon programları, oksijen tedavisi ve sınırlı sayıdaki vakada uygulanan cerrahi girişimler gibi tedavi yöntemleri de uygulanmaktadır.